تأملی در قرائت‌های مختلف از مسئولیت تضامنی

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

احمد دیلمی

استادیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی دانشکدة حقوق دانشگاه قم

چکیده

بحث از امکان عقلی و تحلیلی اشتغال ذمه‌ها یا عهده‌های متعدد به مال واحد که در ادبیات حقوقی با نام «مسئولیت تضامنی» شناخته می‌شود، از دیر باز در حلقه‌های فقهی و حقوقی مورد بحث قرار گرفته است. اهمیت این بحث از آنجا آشکار می‌گردد که اگر مانعی ثبوتی و عقلی در مقابل چنین نهادی وجود داشته باشد، در مرحلة اثبات و تفسیر ادلة فقهی و قانونی ناگزیر باید دلایل احتمالی را به معنای دیگری تأویل کرد. حتی برخی دلیل نظریة شیعه در باب ماهیت ضمان قراردادی را مبتنی بر این بحث دانسته‌اند. در بین فقیهان شیعه سه رویکرد عمده در این باب مشاهده می‌شود: برخی با تفسیرهای مختلف از امکان مسئولیت‌های علی‌البدل عرضی دفاع می‌کنند؛ در مقابل عده‌ای دیگر، به هیچ روی امکان عقلی مسئولیت تضامنی عرضی را نپذیرفته و سعی در اثبات عقلی آن در قالب مسئولیت‌های علی‌البدل طولی دارند؛ و گروهی دیگر هر دوی آنها را عقلاً ممکن می‌دانند. تفسیرهایی نیز در این باره از سوی حقوقدانان ارائه شده است که ناتمام می‌نماید.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: مسئولیت تضامنی؛ تضامن عرضی؛ تضامن طولی؛ عهده؛ ذمه

اصل مقاله

مقدمه

پذیرش مسؤولیت‌ تضامنی[1] در حوزه‌های مختلف روابط حقوقی، به صورت امری متعارف و اجتناب‌ناپذیر درآمده است. این امر در قلمرو حقوق مدنی در قرارداد ضمان، مسؤولیت قراردادی و در مسؤولیت‌های غیرقراردادی رایج است (رک. کاتوزیان، 1374: 204-214؛ و همان، 1379: 2، 93-101). در حقوق تجارت نیز مسؤولیت‌ تضامنی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این رژیم مسؤولیتی، بویژه، در حقوق شرکت‌های تضامنی و مختلط مورد توّجه قرار گرفته است. همچنین در حقوق اسناد تجاری، اصلِ مسؤولیت تضامنی در کنار اصل تجریدی بودن اسناد تجاری و اصل غیرقابل استماع بودن ایرادات، از اصول مهم حاکم بر روابط حقوقی ناشی از اسناد تجاری است (رک. ستوده، 1378: ج 3، 56-66؛ اسکینی، 1374: ج 4، 145-155).